Polskie i brytyjskie drogi do wzmacniania odporności państwa -analiza porównawcza.

Grzegorz

Zimnowojenne pojęcie odporności państwa w wyniku zarówno pandemii spowodowanej wirusem COVID-19, jak i toczącej się od 2014 roku wojny w Ukrainie doczekało się praktycznie w całej Europie swoistego renesansu i pojawiło się zarówno w wymiarze naukowym, politycznym jak i medialnym. Warto podkreślić, że temat odporności szczególnie został uwypuklony przez Sojusz Północnoatlantycki, co z jednej strony było powrotem do korzeni NATO, z drugiej strony było konsekwencją kompleksowego podejścia do spraw obronnych, gdzie kluczową kwestią jest tzw. planowanie cywilne. Dlatego też „jedną z konkluzji szczytu NATO w Warszawie z 8-9 lipca 2016 r. było podjęcie przez szefów państw i rządów krajów członkowskich decyzji o przyjęciu wspólnego zobowiązania do wzmacniania odporności (resilience) oraz nieustannego rozwijania indywidualnej i zbiorowej zdolności do odparcia ewentualnego ataku na Sojusz (zgodnie z art. 3 Traktatu Waszyngtońskiego)”[1]. W związku z destabilizacją środowiska bezpieczeństwa międzynarodowego temat zwiększania odporności jest szczególnie ważny dla naszego państwa, szczególnie w kontekście faktu, że tuż za naszą granicą toczy się pełnoskalowa wojna. Z uwagi na pewne podobieństwa dotyczące zarządzania bezpieczeństwem między Wielką Brytanią (np. funkcjonowania COBR(A)[2] a Polską (gdzie odpowiednikiem COBR(A) jest Rządowy Zespoł Zarządzania Kryzysowego), oraz faktu opublikowania przez rząd Zjednoczonego Królestwa „Narodowej Strategii Odporności” i „Ram Odporności WB”[3]– a analiza tych dokumentów zainspirowały autora – powstała decyzja przeprowadzenia porównania obu „dróg” wzmacniania odporności państwa jakie obrały Wielka Brytania i Polska i wyciągnięcia wniosków dla idei wzmacnia polskiej odporności. Niniejsza analiza rozpocznie się od pierwszej części, w której zostaną pokazane i omówione dokumenty i rozwiązania dotyczących wzmacniania odporności w Polsce – czyli Strategii Bezpieczeństwa Narodowego z 2020 r. oraz przygotowanej przez Rządowe Centrum Bezpieczeństwa „KONCEPCJI KOMPLEKSOWEGO WZMACNIANIA ODPORNOŚCI”. W części drugiej zostaną pokazane i omówione dokumenty i rozwiązania dotyczących wzmacniania odporności w Wielkiej Brytanii – czyli „Narodowa Strategia Odporności” z lipca 2021 r. oraz „Ramy Odporności Rządu Wielkiej Brytanii” z grudnia 2022 roku. W części trzeciej autor zawarł wnioski porównawcze oraz kierunku działania do wzmacniania polskiej odporności.

1. Wzmacnianie odporności w Polsce.

1. Strategia Bezpieczeństwa Narodowego z 12 maja 2020 roku.

W Polsce pierwszym dokumentem, który mówił o odporności jest Strategia Bezpieczeństwa Narodowego z maja 2020 r.  Autorzy SBN dedykowali odporności państwa i obywateli cały rozdział 2 I Filaru SBN  – gdzie „odporność” została powiązana zarówno z budową systemu obrony powszechnej[4] jak i  z budową systemu obrony cywilnej i ochrony ludności, ochroną zdrowia, systemem edukacji, ciągłością rządzenia i funkcjonowania państwa, skutecznych dostaw energii, niekontrolowanego przepływu osób i relokacji ludności, gromadzenia, ochrony oraz zagospodarowania zasobów żywności i wody, zdolności do postępowania w przypadku wystąpienia zdarzeń o charakterze masowym, odpornych sieci telekomunikacyjnych i systemów teleinformatycznych, systemów informowania i ostrzegania ludności oraz wydolnego systemu transportowego[5]. Te wszystkie elementy składające się na zwiększenie odporności państwa wymienione w SBN 2020 zostały wprost zaadaptowane z NATO-wskich siedmiu podstawowych wymogów dotyczących odporności narodowej, które z kolei wywodzą się z gotowości cywilnej oraz Artykułu 3 Paktu Północnoatlantyckiego[6].

Rys. 7 linii bazowych z podpunktami gotowości cywilnej w NATO[7] – 1) gwarantowana ciągłość rządów i podstawowych usług rządowych; 2) odporne dostawy energii; 3) zdolność do skutecznego radzenia sobie z niekontrolowanym przepływem osób; 4) odporne zasoby żywności i wody; 5) zdolność do radzenia sobie z ofiarami na skalę masową; 6) odporne cywilne systemy łączności; 7) odporne systemy transportu cywilnego.

Niestety droga do zwiększenia odporności państwa zapisana w SBN 2020 nie znalazła odzwierciedlenia w kluczowych dokumentach regulujących problematykę bezpieczeństwa RP – ani w Ustawie o Obronie Ojczyzny ani w żadnej wersji projektu ustawy o ochronie ludności i stanie klęski żywiołowej.

2. „Koncepcja kompleksowego wzmacniania odporności” przygotowana przez Rządowe Centrum Bezpieczeństwa.

Próbę opracowania dokumentu krajowego dot. odporności RP podjęło się Rządowe Centrum Bezpieczeństwa przygotowując „KONCEPCJĘ KOMPLEKSOWEGO WZMACNIANIA ODPORNOŚCI”, gdzie jak zaznaczyli autorzy „kompleksowa” nie znaczy zcentralizowanej, zarządzanej jedynie odgórnie, pozbawiającej prerogatyw inne podmioty niż rządowe. „Kompleksowość” sygnalizuje dążenie, by wysiłki o wzmocnioną odporność czynione przez administrację publiczną, różne instytucje, służby, samorządy, przedsiębiorstwa, środowiska i grupy społeczne złożyły się na większe bezpieczeństwo państwa oraz jego obywateli i mieszkańców”[8]. W przytaczanej „Koncepcji…” zespół ekspercki RCB zaproponował definicję „Odporności” jako: „[…] zdolność państwa i społeczeństwa do przeciwstawienia się działaniom destrukcyjnym, zarówno zamierzonym jak i incydentalnym, a także zdolność do efektywnej odbudowy po ich wystąpieniu. Jest składową posiadanych zdolności cywilnych oraz potencjału militarnego.”[9] Warto podkreślić fakt, że to Polska była pierwszym państwem, które zwróciło uwagę Komitetowi Planowania Cywilnego NATO na potrzebę uwzględnienia w sojuszniczych kryteriach odporności, co zostało zgłoszone przez Dyrektora Rządowego Centrum Bezpieczeństwa podczas spotkania dyrektorów ds. planowania cywilnego NATO.

Opracowana przez RCB „Koncepcja…”, szczególną uwagę zwraca na zagadnienie zarządzania ryzykiem. Jak zauważają autorzy „Koncepcji…”: „[…] W kategoriach zadaniowych wzmacnianie odporności to umiejętność ograniczenia ryzyka wystąpienia zagrożenia oraz przygotowanie warunków do funkcjonowania instytucji (państwa, podmiotu gospodarczego, społeczności) w przypadku wystąpienia zagrożenia (niezależnie od jego rodzaju)”. Ważną częścią składową tego procesu jest zarządzanie ryzykiem – zaczynając od procesu oceny ryzyka, dalej poprzez planowanie działań ograniczających ryzyko, dalej przechodząc do wdrażania działań ograniczających ryzyko, osiąganie gotowości do reagowania w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowej oraz (…) okresową ocenę osiągniętych efektów.”[10]

Autorzy „Koncepcji” słusznie wnioskują, iż de facto pojęcie odporności jest kwintesencją zarządzania kryzysowego zdefiniowanego w Ustawie o Zarządzaniu Kryzysowym z dn. 26 kwietnia 2007 r. Główne czynniki Zarządzania Kryzysowego jaki i czynniki podejścia do budowy odporności generalnie są tożsame, czyli: zdefiniowanie zagrożeń, przygotowanie struktur, zadań i mechanizmów reakcji, które sprawią, że instytucja będzie odporna na wstrząsy (zagrożenia) zewnętrzne i wewnętrzne. Dalej autorzy „Koncepcji…” zauważają, iż w Polsce istnieje szereg dokumentów z zakresu zarządzania kryzysowego i bezpieczeństwa narodowego, które de facto obejmują problematykę wzmacniania odporności i powinny być podstawą do stworzenia jednolitego i spójnego systemu i są to między innymi[11]:

• Krajowy Plan Zarządzania Kryzysowego (KPZK) i wszystkie Plany Zarządzania Kryzysowego (PZK) od szczebla centralnego tworzone w ministerstwach i urzędach centralnych poprzez szczeble wojewódzki, powiatowy i gminny.
• Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa narodowego – który de facto jest analizą identyfikacji występowania potencjalnych zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa oraz oceną ryzyka ich wystąpienia.
• Wykaz przedsięwzięć i procedur systemu zarządzania kryzysowego w ramach Systemu Reagowania Kryzysowego NATO (NATO Crisis Response System – NCRS)[12].
• Narodowy Program Ochrony Infrastruktury Krytycznej (NPOIK), którego celem jest stworzenie warunków do poprawy bezpieczeństwa IK a adresowany jest w szczególności do administracji rządowej oraz operatorów IK.
• Plan Reagowania Obronnego Rzeczypospolitej Polskiej (PRO RP) oraz plany operacyjne funkcjonowania administracji publicznej – to podstawowy dokumenty polityczno-strategicznego planowania obronnego, przygotowywany w celu przeciwdziałania potencjalnym zagrożeniom bezpieczeństwa narodowego o polityczno-militarnym charakterze.
• Rządowy Program Rezerw Strategicznych – który uwzględnia możliwość wystąpienia lub zaistnienie zagrożenia bezpieczeństwa i obronności państwa, bezpieczeństwa, porządku i zdrowia publicznego, klęski żywiołowej lub sytuacji kryzysowej, w tym ocenę ryzyka wystąpienia zagrożeń dla bezpieczeństwa narodowego.
• Strategia cyberbezpieczeństwa RP na lata 2019 – 2024.

Bardzo interesującym elementem „Koncepcji” jest zauważenie i podkreślenie przez autorów tego dokumentu obszaru odporności społecznej. Postulat wypracowania nowych, lepszych i odpowiadających dzisiejszym wyzwaniom zasad i procedur włączenia polskiego społeczeństwa w proces wzmacniania odporności oraz przygotowania go do aktywnego współuczestniczenia w wysiłkach zmniejszających skutki negatywnych zjawisk oraz w odbudowie po wystąpieniu sytuacji kryzysowych wydaje się być strzałem w dziesiątkę i wychodzi naprzeciw podejściu NATO-wskiemu i unijnemu[13].  Na koniec autorzy Koncepcji przygotowali propozycje głównych kierunków realizacji założeń zawartych w dokumencie[14]:

– należy opracować Wytyczne do Wzmacniania Odporności w Polsce (WWO), w których należałoby wskazać główne kierunki i sprecyzować podstawowe zadania z terminem ich osiągnięcia oraz przypisać do nich wykonawców;

–  należy ustanowić podstawy formalno-prawne, pozwalające na systemowe ujęcie zagadnienia odporności na szczeblu krajowym;

– Koordynatorem zagadnień związanych ze wzmacnianiem odporności powinna być jedna instytucja (np. RCB).

3. Inne inicjatywy związane ze wzmacnianiem odporności w Polsce.

Poza zaprezentowaną wyżej „Koncepcją…” warto zaznaczyć, że w Rządowym Centrum Bezpieczeństwa powstały jeszcze dwa dokumenty dot. odporności mianowicie raport Rządowego Centrum Bezpieczeństwa pt. „Ocena stanu odporności społeczeństwa i państwa na COVID-19. Analiza z punktu widzenia zarządzania kryzysowego.” z listopada 2021 r. oraz „Wnioski i doświadczenia dla Polski wynikające z analizy odporności państwa ukraińskiego na zagrożenia hybrydowe (podprogowe) i wojnę.” z lutego 2023 roku. Oba dokumenty są wrażliwe, w związku z tym autor nie może się do nich odnieść.

Warto też w tym miejscu zaznaczyć, że Dyrektor Rządowego Centrum Bezpieczeństwa jest stałym przedstawicielem Polski w Komitecie Odporności NATO a Wysokim Przedstawicielem RP przy Komitecie jest wiceminister Obrony Narodowej Marcin Ociepa.  Doceniając rolę i wkład Polski w tym obszarze, Sekretariat Międzynarodowy NATO (IS) oraz Sojusznicze Dowództwo Transformacji NATO (ACT) zwróciło się właśnie do RCB z prośbą o organizację międzynarodowego sympozjum poświęconego wzmacnianiu odporności, pod nazwą „Resilience Symposium 2022”. Sympozjum odbyło się w dniach 5 i 6 maja 2022 roku i wzięło w nim udział ok. 300 gości reprezentujących cywilne i wojskowe struktury z 30 państw NATO, Kwatery Głównej NATO, Dowództw Strategicznych (ACT oraz ACO) oraz pięciu partnerów (Finlandia, Gruzja, Szwecja, Szwajcaria, Ukraina), ponadto środowiska naukowe i akademickie oraz sektor gospodarczy.

1. Wzmacnianie odporności w Wielkiej Brytanii.

1. „Narodowa Strategia Odporności. Wezwanie do udowodnienia (The National Resilience Strategy. A Call for Evidence).

Wielka Brytania posiada trzy zasadnicze dokumenty odnoszące się od odporności państwa. Pierwszy, w rodzaju naszego Strategicznego Przeglądu Bezpieczeństwa Narodowego, czyli Zintegrowany Przegląd Bezpieczeństwa, Obrony, Rozwoju i Polityki Zagranicznej Global Britain in a Competitive Age [15] wydany 16 marca 2021 r. Przegląd analizuje zagrożenia i szanse w sektorze bezpieczeństwa, przed którymi stoi Wielka Brytania w perspektywie do roku 2030 roku określając pozycję Wielkiej Brytanii na świecie. Podstawową częścią „Zintegrowanego Przegląd Bezpieczeństwa…” są punkty postulujące zwiększenie znaczenia problematyki budowania odporność państwa w postaci zobowiązania rządu Wielkiej Brytanii do opracowania nowej Narodowej Strategii Odporności, która będzie przedstawiała wizję odporność Wielkiej Brytanii oraz będzie wyznaczała podstawowe cele do jej osiągnięcia. I w konsekwencji już 13 lipca 2021 r. pojawił się dokument „Narodowa Strategia Odporności. Wezwanie do udowodnienia.” (The National Resilience Strategy. A Call for Evidence)[16]. Metodologia tej strategii została tak skonstruowana, aby nastąpiła interakcja ze społeczeństwem do którego de facto adresowany jest ten dokument. Autorzy „Narodowej Strategii Odporności” (NSO) do każdego rozdziału/tematu dodali zakres pytań, na który każdy obywatel/czytelnik bez względu na to czy jest z administracji państwowej, samorządowej, czy jest pracownikiem sektora prywatnego, czy osobą fizyczną może odnieść się do zakresu zawartej tematyki poprzez specjalny formularz lub w przypadku problemów odpowiedź na dedykowany adres mailowy w terminie do 27 września 2021 r[17]. Podejście angażowania obywateli zostało podkreślone we wstępie NSO: „Każdy pojedynczy obywatel i organizacja ma do odegrania rolę w zwiększaniu znaczenia odporności Wielkiej Brytanii a ogólnokrajowa odporność jest przedsięwzięciem narodowym. Aby opracować skuteczną strategię na rzecz odporności Wielkiej Brytanii, ważne jest, abyśmy ją zrozumieli i wcielili w życie szeroki wachlarz poglądów i dowodów na to, jakie powinny być nasze priorytety i jak to robimy chcemy zbliżyć się do naszej przyszłej odporności. Twoje zaangażowanie w nasze pytania w ramach „Wezwania do udowodnienia” zapewni nieoceniony wkład w tę pracę.[18]

Odnosząc się do części pierwszej NSO warto zwrócić uwagę na zdefiniowanie podstawowych terminów związanych z odpornością oraz wizję i pryncypia. Autorzy NSO odwołują się do tradycyjnego wyjaśnienia „odporności” jako „zdolności do wytrzymania choroby i szybkiego powrotu do zdrowia”, co uzasadniają: „Jako kraj nie możemy sobie pozwolić na bierność i czekanie na to, co nam się przydarzy. Musimy zrozumieć nasze słabe punkty, uprzedzać wyzwania, zanim się pojawią, zapewniać, że jesteśmy na nie przygotowani i łagodzimy ich skutki. Następnie, kiedy zdarzenia mają miejsce, powinniśmy być gotowi do ich odparcia i powrotu do zdrowia.”[19] Dalej przedstawiana jest wizja NSO, która mówi, że Wielka Brytania ma być najbardziej odpornym państwem. Dzięki wspólnemu wysiłkowi w przyszłości Zjednoczone Królestwo będzie w stanie lepiej przystosować się do niepewności – proaktywnie przeciwdziałać zagrożeniom i przeciwnościom losu. Ta wizja odporności ujęta perspektywie do roku 2030 znajduje odzwierciedlenie w sześciu obszarach tematycznych stanowiących niejako część drugą NSO:

• Ryzyko i Odporność – obszar ten ma pomagać Rządowi, przedsiębiorstwom i lokalnym partnerom w proporcjonalnym planowaniu, ocenianiu i budowaniu zdolności potrzebnych do radzenia sobie z ryzykiem i wprowadzaniu środków w celu złagodzenia skutków tam, gdzie to możliwe. W obszarze tym szczególne znaczenie ma ocena ryzyka pozwalając lepiej zrozumieć zagrożenia, przed którymi stoi WB. Rząd WB opracowuje oceny ryzyka na szczeblu krajowym oraz zapewnia wsparcie innym partnerom odpowiedzialnym za sporządzanie ocen ryzyka na poziomie lokalnym. Odbywa się to poprzez publikację Narodowego Rejestru Ryzyka[20], która jest publiczną częścią niejawnej Ocena Ryzyka Bezpieczeństwa Narodowego (National Security Risk Assessment – NSRA).
• Obowiązki i odpowiedzialność – obszar ten obejmuje role, obowiązki i odpowiedzialność w kontekście odporność oraz zarządzania kryzysowego i odbudowy a dotyczy  wszystkich szczebli państwa od szczebla rządu – poprzez szczebel zdecentralizowany i lokalny (w tym przedsiębiorstwa) – jak również ratowników.
• Partnerstwo -rozumiane jako współpraca z odpowiednikami naszych Zespołów Zarządzania Kryzysowego – czyli Lokalnymi Forami Odporności (w Anglii i Walii), a także z Narodową Infrastrukturą Krytyczną[21], z sektorem prywatnym oraz ze środowiskiem akademickim.
• Społeczności – obszar „społeczności” odnosi się do jednostek (np. członków społeczeństwa i gospodarstwa domowe), organizacji indywidualnych (np. grupy przedsiębiorstw społecznych), poszczególne grupy społeczne (np. lokalne sąsiedztwo) oraz stowarzyszenia i sieci (np. wolontariusze, organizacje społeczne, społeczność lokalna, związki wyznaniowe czy organizacje biznesowe).
• Inwestycja – obszar ten obejmuje wyzwania związane z umiejscowieniem inwestycji w cyklu ryzyka zarówno w modelu finansowania sektora publicznego jak i problematyką wydatków sektora prywatnego na odporność.
• Odporność w połączonym świecie – ten obszar dotyczy problematyki wykorzystywania i wzmacniania zdolności międzynarodowych do wsparcia zbiorowej odporność obywateli Zjednoczonego Królestwa.

2. Ramy Odporności Rządu Wielkiej Brytanii.

W grudniu 2022 roku ukazały się liczące 85 stron „Ramy Odporności Rządu Wielkiej Brytanii”[22]. „Ramy…” składają się z rozdziału dotyczącego podejścia rządu Wielkiej Brytanii do odporności, następnie jest podsumowanie (tzw.  Executive Summary) w formie skróconej całego dokumentu, a dalej rozdziały „nasz plan działania” w obszarach:

• Obowiązki i odpowiedzialność.
• Społeczności.
• Umiejętności.

Jak widać poza punktem 6 pozostałe są tożsame z punktami zdefiniowanymi w NSO.  W rozdziale dotyczącym podejścia rządu Wielkiej Brytanii do odporności autorzy UK RF stwierdzili, że „Ramy…” są pierwszym wyrazem tego, w jaki sposób rząd Wielkiej Brytanii zrealizuje nowe strategiczne podejście do odporności, a będzie się ono opierało na trzech podstawowych zasadach[23]:

1. Fundamentalne znaczenie ma rozwinięte i wspólne zrozumienie zagrożeń cywilnych, przed którymi stoi Zjednoczonej Królestwo.
2. W miarę możliwości „zapobiegać” zamiast „leczyć” – większy nacisk na przygotowanie i zapobieganie;
3. Odporność jest przedsięwzięciem „całego społeczeństwa”, dlatego musimy być bardziej przejrzyści i umożliwić każdemu wniesienie wkładu.

Dalej możemy przeczytać, że „Ramy…” (określane w dalszej części jako UK RF) –  koncentrują się na podstawowych elementach składowych odporności, określając plan działania do 2030 r. w celu wzmocnienia systemów i zdolności stanowiących podstawę odporności Wielkiej Brytanii na wszelkie cywilne zagrożenia. UK RF skupiają się na połączeniu wielu podmiotów i programów w całym systemie odporności.

Następnie autorzy UK RF mówią, że to dopiero początek ambicji rządu Wielkiej Brytanii w zakresie odporności. Aby skupić się na odporności i zapewnić optymalne podejmowanie decyzji związanych z wyzwaniami w obszarze odporności zostały wprowadzone nowe struktury w samym sercu rządu Wielkiej Brytanii, w postaci nowej Dyrekcji ds. Odporności[24] w Urzędzie Rady Ministrów, zadaniem której jest kierowaniem procesem wdrażania środków określonych w niniejszych ramach i rozwój bieżącego programu odporności.

• Rozdział I – „Nasz plan działania – ryzyko” na wstępie określono[25]:

Dalej w UK RF autorzy zdefiniowali ryzyko: „Punktem wyjścia wszystkich prac nad odpornością jest zrozumienie ryzyka. Ryzykiem może być każde zdarzenie, które stanowi poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa i środków do życia na poziomie lokalnym lub krajowym, może to obejmować między innymi zagrożenie życia, zdrowia, działania infrastruktury krytycznej; gospodarki a nawet i suwerenności. Zagrożenia te mogą być nagłe (np. powodzie i ataki terrorystyczne) lub chroniczne (np. długotrwały stan zagrożenia zdrowia lub zorganizowana przestępczość).”[26] W obszarze zarządzania ryzykiem, kluczowe znaczenie będzie miała ścisła współpraca z LRF[27] oraz innymi partnerami. W tym celu rząd Wielkiej Brytanii będzie współpracował z zespołem Profesjonalistów Rządowych od Ryzyka[28] i Rządowym Centrum Doskonałości ds. Ryzyka (Government Risk Centre of Excellence), aby zapewnić odpowiednią spójność i współpracę ze społecznością zarządzającą ryzykiem w całym rządzie Wielkiej Brytanii oraz z sektorem odporności. Kierownictwo ds. ryzyka rządowego będzie ściśle współpracowało z nowym Szefem ds. Odporności[29].

Rozdział „Ryzyka” jest bardzo rozbudowany i wymaga odrębnej, szczegółowej analizy, dotyka zagadnień związanych m.in. w oceną ryzyka, własnością ryzyka, komunikowanie ryzyka itp. Autor niniejszej analizy chciałby skoncentrować się na jeszcze jednym zagadnieniu omówionym w tym rozdziale, mianowicie Narodowym Centrum Sytuacyjnym (SitCen) działającym w ramach Urzędu Rady Ministrów, które zostało utworzone w celu gromadzenia danych, analiz i wiedzy specjalistycznej dla zarządzania kryzysowego. Zadaniem SitCen jest łączenie wiedzy specjalistycznej z szeregiem źródłowych danych rządowych, międzynarodowych, lokalnych, krajowych i komercyjnych, aby zapewnić całościowy obraz świadomości sytuacyjnej. Kluczem do tego jest mapa danych SitCen, która wizualizuje interakcje źródeł danych, zagrożeń i wpływów. SitCen rozpoczął działalność 30 września 2021 r. i już dokonał skokowej zmiany w szybkości gromadzenia, analizowania i udostępniania danych w całym rządzie. Podczas reakcji rządu Wielkiej Brytanii na rosyjską inwazję na Ukrainę na początku 2022 r. SitCen działał jako centralny punkt danych, spostrzeżeń i analiz dotyczących implikacji międzynarodowych oraz bezpieczeństwa narodowego.

• Rozdział drugi „Nasz plan działania – obowiązki i odpowiedzialność” w którym na wstępie określono[30]:

To co wydaje się szczególnie istotne podczas analizy tego rozdziału to zapisy dotyczące Nowej Dyrekcji ds. Odporności i tematyki Zarządzania Kryzysowego w rządzie Wielkiej Brytanii. Autorzy UK RF stwierdzili, że choć rząd Zjednoczonego Królestwa świetne sobie poradził z licznymi kryzysami krajowymi i międzynarodowych (atak w Salisbury, rosyjska inwazja na Ukrainę, ataki terrorystyczne i powodzie) to jednak trzeba wyciągać wnioski i wzmacniać odporność państwa. Dlatego utworzono specjalny organ ds. odporności w postaci Dyrekcji ds. Odporności, z zadaniem zapobiegania zarówno nagłym, jak i długotrwałym zagrożeniom w celu ich łagodzenia, a nie tylko koncertowaniu się na reagowaniu kryzysowym[31]. Co nie zmienia faktu, że nowa Dyrekcja ds. Odporności ma zadanie współpracy z infrastrukturą zarządzania kryzysowego rządu Wielkiej Brytanii, czyli z cieszącą się dużym uznaniem na arenie międzynarodowej, wyodrębnioną funkcją zarządzania kryzysowego – COBR(A) –kierującej reagowaniem rządu Wielkiej Brytanii na nagłe sytuacje kryzysowe i zapewniającą profesjonalizację zarządzania kryzysowego w rządzie. Z tematem tym połączona została deklaracja UK RF mówiąca, że Rząd Wielkiej Brytanii będzie nadal utrzymywał szereg specjalistycznych centralnych zdolności zarządzania kryzysowego w całym spektrum dowodzenia, kontroli i łączności (C3). Aktualnym tego przykładem jest Resilient Satellite Network (RSN), która zapewnia alternatywną formę komunikacji w scenariuszu, w którym komunikacja naziemna została zakłócona.

W rozdziale tym ujęto także problematykę współpracy cywilno-wojskowej i wsparcia Zarządzania Kryzysowego przez Siły Zbrojne[32]. Autorzy UK RF zwracają uwagę, wojsko może również przyczyniać się do odporności wewnętrznej poprzez MACA (pomoc wojskowa dla władz cywilnych), umożliwiając władzom cywilnym zwracanie się o pomoc wojskową podczas kryzysów. W ramach tego procesu żołnierze brytyjscy prowadzili karetki pogotowia, ratowali gospodarstwa domowe przed powodziami, podawali szczepionki i wykonywali wiele innych zadań. W ostatnich latach do operacji MACA wysłano rekordową liczbę personelu – około 34 000 żołnierzy (około 21% brytyjskich sił zbrojnych), a wykorzystanie Sił Zbrojnych do zadań związanych z odpornością wewnętrzną wiąże się z kosztami zarówno dla wnioskującego departamentu rządu Wielkiej Brytanii lub zdecentralizowanej administracji, jak i dla Sił Zbrojnych w zakresie utraty zdolności wojskowych odmiennych od ich podstawowego zadania jakim jest ochrona interesów narodowych Wielkiej Brytanii. W związku z tym zapisano w dokumencie UK RF wniosek, że siły zbrojne będą nadal odgrywać kluczową rolę wspierającą władze cywilne w zakresie odporności, ale nie zostaną im zwiększone zadania w tym obszarze[33].

• Rozdział III „Nasz plan działania – partnerstwo” w którym na wstępie określono[34]:

Najbardziej istotne podczas analizy tego rozdziału wydają się zapisy dotyczące współpracy z sektorem prywatnym, gdzie Rząd Wielkiej Brytanii deklaruje, iż musi współpracować z przedsiębiorstwami, aby zachęcać ich do aktywnego partnerstwa na rzecz odporności a przy tym sam uczy się na doświadczeniach przedsiębiorstw. Autorzy UK RF zauważają, że „chociaż regulacja może być potężnym narzędziem w zapewnianiu odporności, zdajemy sobie sprawę, że nie zawsze jest to właściwe, a wiele sektorów podlega już istotnym regulacjom”.[37] Rząd Zjednoczonego Królestwa dokona przeglądu istniejących systemów regulacyjnych dotyczących odporności, aby upewnić się, że są one odpowiednie do zakładanych celów, zwłaszcza gdy są wykorzystywane do zabezpieczania sektorów CNI.

Aby sektor prywatny spełniał standardy, rząd Wielkiej Brytanii musi poprawić sposób, w jaki dzieli się z nim oceną ryzyka i informacjami. Rząd Zjednoczonego Królestwa nie może oczekiwać, że organizacje odpowiednio się przygotują, jeśli nie mają narzędzi pozwalających zrozumieć, z jakimi zagrożeniami się borykają lub w jaki sposób mogą one wpłynąć na ich działalność. Z kolei przedsiębiorstwa muszą również zrozumieć, w jaki sposób brak odporności w ich własnym biznesie może mieć dla nich negatywne konsekwencje[38]. W związku z tym rząd Zjednoczonego Królestwa udostępni przedsiębiorstwom szkolenia dotyczące odporności, realizowane za pośrednictwem Brytyjskiej Akademii Odporności[39]. Zrozumienie ryzyka jest szczególnie istotne dla CNI. W tym przypadku rząd Wielkiej Brytanii użyje bazy wiedzy CNI, specjalnego narzędzia do mapowania CNI, w celu zidentyfikowania współzależności między sektorami CNI aby zidentyfikować podmioty tworzące usługi w ramach sektora CNI.

1. Rozdział „Nasz plan działania – społeczności” w którym na wstępie określono[40]:

Społeczności obejmują jednostki (np. członków społeczeństwa i gospodarstw domowych), organizacje (np. przedsiębiorstwa lub grupy wolontariuszy, organizacje i przedsiębiorstwa społeczne), kluby (np. te o wspólnych cechach, zainteresowaniach lub tożsamościach) oraz stowarzyszenia i sieci (np. społeczność lokalna, sieci wyznaniowe i biznesowe). Sektor wolontariatu i przedsiębiorstw społecznych (VCS) odgrywa kluczową rolę w odporności Wielkiej Brytanii. Rząd Wielkiej Brytanii współpracuje z wieloma organizacjami VCS, które przyczyniają się do odporności państwa. Są to na przykład Royal National Lifeboat Institute, Brytyjski Czerwony Krzyż, St John Ambulance, Neighborhood Watch i Citizens Advice. Zgodnie z podejściem przedstawionym w niniejszym rozdziale, rząd Zjednoczonego Królestwa będzie nadal pogłębiał i wzmacniał swoje stosunki z VCS w Zjednoczonym Królestwie. W stosownych przypadkach możliwości VCS zostaną lepiej zrozumiane i zintegrowane, wzmacniając odporność na szczeblu lokalnym i krajowym.

1. Rozdział V „Nasz plan działania – inwestycje” w którym określono[41]:

Rząd Wielkiej Brytanii jest zdecydowany inwestować w odporność. Obecnie inwestuje w szeroki zakres działań i zdolności, które przyczyniają się do odporności. Na przykład dobrze funkcjonujący krajowy system opieki zdrowotnej ma kluczowe znaczenie dla brytyjskiej odporności – ale sam w sobie nie jest funkcją odporności. Inwestowanie w odporność jest obowiązkiem nie tylko rządów, ale całego społeczeństwa. W tym rozdziale omówiono cztery kluczowe obszary inwestycji w odporność: 1) inwestycje sektora publicznego i rządu Wielkiej Brytanii, 2) inwestycje w lokalną odporność – w Lokalne Fora Odporności, 3) inwestycje w odporność sektora prywatnego oraz 4) inwestycje społecznościowe i indywidualne.

Autorzy UK RF w tym rozdziale mówią, że incydenty z ostatniej dekady w Zjednoczony Królestwie wielokrotnie pokazały, że koszt reagowania na sytuacje kryzysowe i koszty odtwarzania po nich były bardzo duże. Wnioskują, że z reguły koszty te przewyższają koszty przygotowania się do takich zdarzeń lub zapobiegania im. Jako przykład podają działania Agencja Ochrony Środowiska, która w wyniku działań doradczych konsultowała budowy domów pod kątem ryzyka powodzi. Obliczono, iż w wyniku tych konsultacji każdy 1 funt wydany na doradztwo w kwestiach ryzyka powodziowego w aplikacjach planowania przestrzennego zaoszczędził 12 funtów na przyszłych szkodach powodziowych. Dlatego w przyszłości rząd Wielkiej Brytanii będzie dążył do strategicznego budowania odporności na nagłe i długotrwałe zagrożenia poprzez ukierunkowane i udokumentowane priorytetowe traktowanie inwestycji w zapobieganie i przygotowanie na zagrożenia[42].

Rozdział VI „Nasz plan działania – umiejętności” w którym określono[43]:

Autorzy UK RF w tym rozdziale wskazali, iż sercem systemu odporności są specjaliści ds. odporności i oraz cały personel społeczności, który poświęca swoje umiejętności i czas na budowanie odporności. Rząd Wielkiej Brytanii nie może zrealizować ambitnego programu zmian w zakresie odporności bez upewnienia się, że wszyscy ci ludzie posiadają wymagane umiejętności i wiedzę, z których mogą korzystać. W związku z tym Rząd Wielkiej Brytanii będzie odgrywał kluczową rolę zarówno w stymulowaniu, jak i umożliwianiu rozwoju umiejętności i wiedzy osób pracujących w zakresie odporności. Rząd będzie realizował ten cel poprzez utworzenie Akademii Odporności Wielkiej Brytanii (UKRA), oraz tworzenie ścieżek szkoleniowych w ramach szerszych działań edukacyjnych w zakresie zarządzania ryzykiem. Wizja Rządu Wielkiej Brytanii to, uczynienie z UKRA fizycznego i wirtualnego kampusu z określanym zakresem, projektowaniem i realizacją szkoleń, powszechną edukacją, oraz z pakietem ćwiczeń dla profesjonalistów zajmujących się odpornością[44].

Kolejny interesujący aspekt poruszony w tym rozdziale dotyczy Narodowego Programu Ćwiczeń. Autorzy UK RF podkreślają, że planowanie na wypadek sytuacji kryzysowych nie może być wiarygodne, dopóki nie zostanie przetestowane pod kątem jego wykonalności. Ćwiczenia mają trzy główne cele: walidacja planów; rozwijanie kompetencji osób odpowiedzialnych i kształcenie ich w wykonywaniu swoich zadań i obowiązków ujętych w planach; oraz przetestowanie dobrze ugruntowanych procedur i zidentyfikowanie obszarów wymagających udoskonalenia i poprawy. W związku z tym Rząd Wielkiej Brytanii odnawia Narodowy Program Ćwiczeń (NEP)[45], aby zgromadzić kluczowych partnerów w celu przeprowadzenia testów warunków skrajnych planów, struktur i umiejętności oraz osadzenia wyciągniętych wniosków w doktrynie i standardach. Poprzednio NEP koncentrował się na cywilnych sytuacjach kryzysowych spowodowanych zjawiskami naturalnymi (np. powódź, pożar) lub wypadkami (katastrofa lotnicza). Uznaje się, że w następstwie zagrożeń hybrydowych NEP powinien również przetestować zdolność rządu Zjednoczonego Królestwa do zarządzania cywilnymi sytuacjami kryzysowymi spowodowanymi atakami hybrydowymi za którymi stoi złośliwa działalność aktora państwowego.

• Wnioski – implikacje dla polskiej odporności.

1. Wnioski z porównania dokumentacji związanej z odpornością.

Jak zauważył na wstępie autor niniejszej analizy oba systemy bezpieczeństwa – polski i brytyjski wykazują się pewnymi podobieństwami. W sferze dokumentacyjnej – Brytyjczycy posiadają niejawną „Ocenę Ryzyka Bezpieczeństwa Narodowego” (NRSA) – w Polsce mamy niejawny „Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa narodowego”, Brytyjczycy posiadają Narodowy Rejestr Ryzyka, w Polsce funkcjonuje Krajowy Plan Zarządzania Kryzysowego z matrycą ryzyka oraz charakterystyką zagrożeń i oceną ryzyka. W tym miejscu warto odnieść się do projektu ustawy o ochronie ludności i stanie klęski żywiołowej, który to kasuje KPZK, a w zakresie analizy ryzyka i oceny ryzyka nie proponuje żadnych innych rozwiązań. Porównując pozostałe dokumenty widać, że strona brytyjska jest bardziej zaawansowana w swoich pracach nad wzmocnieniem odporności. Brytyjczycy posiadają „Narodową Strategię Odporności”, w Polsce mamy zapisy dotyczące odporności zawarte w SBN 2020. Pierwszy wniosek z tej analizy to propozycja stworzenia polskiej strategii odporności RP, która powinna pojawiać się obok Strategii Obrony Polski – autor zdaje sobie sprawę, że na chwilę obecną nie ma podstawy prawnej do opracowania takiej strategii, ale od strony funkcjonalnej przyjęcie takie metodologii wydaje się bardzo zasadne. Porównując dalej rozwiązania polskie i brytyjskie widzimy dokument wykonawczy rządu brytyjskiego jakim są „Ramy odporności”, w Polsce z kolei została opracowana „Koncepcję kompleksowego wzmacniania odporności”. Niestety zasadnicza różnica jest taka, iż brytyjskie „Ramy odporności” są zatwierdzone i obowiązują, a „Koncepcja…” jest na etapie prac uzgodnieniowych.

2. Wnioski porównawcze związane z funkcjonowaniem systemu zarządzania kryzysowego i odporności

Podobieństwa obu systemów występują także w sferze funkcjonalnej. Poczynając od brytyjskiego zespołu COBR(A), którego odpowiednikiem jest polski Rządowy Zespół Zarządzania Kryzysowego, dalej poprzez brytyjski Sekretariat ds. Cywilnych (CCS)[46] Urzędu Rady Ministrów i jego odpowiednika w postaci Rządowego Centrum Bezpieczeństwa, kończąc na wymiarze lokalnym, gdzie w Wielkiej Brytanii funkcjonują Lokalne Fora Odporności, odpowiednikiem których mogą być polskie Zespoły Zarządzania Kryzysowego np. szczebla powiatowego czy gminnego. Przyglądając się rozwiązaniom funkcjonalnym bardzo intersującym krokiem rządu brytyjskiego było utworzenie dedykowanego organu ds. odporności w postaci Dyrekcji ds. Odporności działającego na szczeblu Urzędu Rady Ministrów. W Polsce powołano Wysokiego Przedstawiciel RP przy Komitecie ds. Odporności NATO w osobie wiceministra Obrony Narodowej Marcin Ociepy, ale główne zadania związane z odpornością RP wykonuje Rządowe Centrum Bezpieczeństwa (Dyrektor RCB jest stałym przedstawicielem Polski w Komitecie Odporności NATO w randze Dyrektora Planowania Cywilnego) i de facto nie ma innej instytucji z kompetencjami w tym obszarze. Następnym bardzo interesującym rozwiązaniem przyjętym przez Brytyjczyków jest uruchomienie i rozwój Narodowego Centrum Sytuacyjnego (SitCen) działającego w ramach Urzędu Rady Ministrów, które zostało utworzone w celu gromadzenia danych, analiz i wiedzy specjalistycznej dla zarządzania kryzysowego. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że Rządowe Centrum Bezpieczeństwa w podobnym celu uruchomiło i rozwija GIS BN Bezpieczeństwo Narodowe, czyli geoinformacyjny system świadomości sytuacyjnej, którego celem jest budowanie świadomości sytuacyjnej przez monitorowanie i analiza wybranych zagrożeń istotnych dla bezpieczeństwa narodowego, w tym związanych z wojną w Ukrainie, a także zbieranie danych o katastrofach, zarówno naturalnych, jak i spowodowanych działalnością człowieka. System GIS BN podobnie jak brytyjski SitCen też docelowo ma mieć potencjał predykcji i analizy zagrożeń.

3. Wnioski dla kierunków działania do wzmacniania polskiej odporności.

Odnosząc się do rozwiązań brytyjskich warto podkreślić jako bardzo interesujące i warte zaadoptowania, jest ich podejście do oceny ryzyka i całej filozofii przeciwdziałania zagrożeniom jako de facto działania bardziej opłacalne niż reagowanie i usuwanie skutków kryzysów. Na uwagę zasługuje też szeroko pojęte zaangażowanie społeczności, zwrócenie się do różnego rodzaju partnerów w tym wyraźny zwrot w stronę sektora prywatnego a także działania edukacyjne, zaangażowanie środowiska akademickiego, eksperckiego i odniesienie się do poziomu lokalnego. Te elementy warte są szczegółowej analizy i rozwinięcia w polskiej drodze do wzmacniania odporności.

Zastanawiając się nad polskimi rozwiązaniami dotyczącymi wzmacniania odporności warto w tym miejscu odnieść się do kwestii nad którą jako państwo będziemy musieli się pochylić czyli wdrożeniem prawa unijnego dotyczącego odpornością podmiotów krytycznych zawartych w Dyrektywie CER[47], które Polska będzie musiała implementować w formie ustawy. Podejście brytyjskie pokazuje, że problematyka odporności infrastruktury krytycznej została wkomponowana w rządowe „Ramy odporności”. Pytanie czy Polska nie powinna pójść tą samą drogą. Po pierwsze wypełniając zalecenie Dyrektywy CER będziemy musieli przygotować „strategię odporności infrastruktury krytycznej”. Po drugie będziemy musieli przygotować implementację Dyrektywy CER w formie zapisów ustawowych. I w tym miejscu są trzy możliwe warianty – wariant pierwszy to zmiana obecnej ustawy o Zarządzaniu Kryzysowym implementując dyrektywę CER. Wariant drugi to osobna dedykowana ustawa o odporności podmiotów krytycznych. Wariant trzeci  – do którego skłania się autor niniejszej analizy- to Ustawa o Odporności RP, która z jednej strony implementowałby zapisy Dyrektywy CER, z drugiej strony kumulowałaby wszystkie kwestie związane z szeroko pojętą odpornością państwa, dając kompetencje albo dla RCB 2.0 albo dla nowej dedykowanej instytucji odpowiadającej za odporność (odpowiednika brytyjskiej Dyrekcji ds. Odporności) wyznaczając jednocześnie nowe trendy i otwierają się na wyzwania w tej materii jakie już się pojawiły i jakie będą się jeszcze pojawiać w związku z pogłębiającą się destabilizacją środowiska bezpieczeństwa międzynarodowego.

[1] https://www.gov.pl/web/rcb/spoleczenstwo-odporne-na-zagrozenia, dostęp 15.03.2023

[2] https://www.instituteforgovernment.org.uk/article/explainer/cobr-cobra, dostęp 15.03.2023

[3] https://www.gov.uk/government/publications/the-uk-government-resilience-framework/the-uk-government-resilience-framework-html, dostęp 15.03.2023

[4]SBN 2020 str. 15, „Budować system obrony powszechnej w pełni wykorzystujący potencjał instytucji państwowych i samorządowych, podmiotów systemu edukacji i szkolnictwa wyższego, społeczności lokalnych, podmiotów gospodarczych, organizacji pozarządowych oraz obywateli, który będzie stanowił kompleksową odporność państwa na zagrożenia niemilitarne i militarne.” https://www.bbn.gov.pl/ftp/dokumenty/Strategia_Bezpieczenstwa_Narodowego_RP_2020.pdf, dostęp 15.03.2023

[5] Świetną analizę SBN pod kątem odporności opracował dr Artur Jagnieża: „ Budowa odporności Państwa jako nakaz strategiczny” w: https://defence24.pl/polityka-obronna/budowa-odpornosci-panstwa-jako-nakaz-strategiczny-opinia,  dostęp 15.03.2023

[6] https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_132722.htm, dostęp 15.03.2023

[7] https://www.nato.int/cps/fr/natohq/news_209331.htm?selectedLocale=en, dostęp 15.03.2023

[8] „Koncepcja Kompleksowego Wzmacniania Odporności RP”, Warszawa listopad 2021

[9] Tamże, s. 4

[10] Tamże, s. 8

[11] Tamże, s. 9 i dalsze

[12] Więcej na temat NCRS: https://www.gov.pl/web/rcb/wspolpraca-w-ramach-nato, dostęp 15.03.2023

[13] Tamże s. 24;

[14] Tamże s. 26 i dalsze;

[15] Czyli Globalna Wielka Brytania w epoce rywalizacji, https://www.gov.uk/government/publications/global-britain-in-a-competitive-age-the-integrated-review-of-security-defence-development-and-foreign-policy; dostęp 22.03.2023

[16]https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/1001404/Resilience_Strategy_-_Call_for_Evidence.pdf, dostęp 23.03.2023

[17] Co ciekawe autorzy NSO zapisali, że nie będą uwzględniali uwag przesyłanych tradycyjną pocztą.

[18] Pkt 9 str. 10, The National Resilience Strategy. A Call for Evidence[18]. https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/1001404/Resilience_Strategy_-_Call_for_Evidence.pdf, dostęp 23.03.2023

[19] Pkt 19 str. 12, The National Resilience Strategy. A Call for Evidence https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/1001404/Resilience_Strategy_-_Call_for_Evidence.pdf, dostęp 23.03.2023

[20] National Risk Register (NRR),  https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/952959/6.6920_CO_CCS_s_National_Risk_Register_2020_11-1-21-FINAL.pdf, dostęp 23.03.2023

[21] Critical National Infrastructure(CNI) – za bezpieczeństwo Narodowej Infrastruktury krytycznej w WB odpowiadają dwie agencje – Krajowy Urząd Techniczny Rządu Zjednoczonego Królestwa ds. Bezpieczeństwa Fizycznego i Personelu (National Personnel Protective Security Authority https://www.npsa.gov.uk/critical-national-infrastructure-0, oraz Narodowe Centrum Cyberbezpieczeństwa (National Cyber Security Centre – https://www.ncsc.gov.uk/section/private-sector-cni/cni, natomiast w Departamencie Skarbu Państwa WB funkcjonuje Komisja Narodowej Infrastruktury: https://nic.org.uk/about/what-we-do/, dostęp 24.03.2023

[22] The UK Government Resilience Framework /UK RF/, https://www.gov.uk/government/publications/the-uk-government-resilience-framework, dostęp 24.03.2023

[23] The UK Government Resilience Framework /UK RF/, pkt 2 str. 2

[24] Resilience Directorate in the Cabinet Office, The UK Government Resilience Framework /UK RF/, pkt 5 str. 3

[25] The UK Government Resilience Framework /UK RF/, str. 9

[26] The UK Government Resilience Framework /UK RF/, pkt 14 str. 10

[27] Local Resilience Forum (LRF) w Anglii i Walii. W Irlandii Północnej, są one określane jako Grupy Gotowości Kryzysowej, podczas gdy Szkocja ma Regionalne Partnerstwa na rzecz Odporności

[28] Government Risk Profession , https://gff.civilservice.gov.uk/risk-management/the-risk-management-profession/,

[29] The UK Government Resilience Framework /UK RF/, pkt 17 str. 10

[30] The UK Government Resilience Framework /UK RF/, str. 20

[31] The UK Government Resilience Framework /UK RF/, str. 22

[32] Określna w Wielkiej Brytania jako MACA (Military Aid to the Civil Authorities – czyli Pomoc Wojskowa dla Władz Cywilnych), The UK Government Resilience Framework /UK RF/, str. 29

[33] The UK Government Resilience Framework /UK RF/, str. 29

[34] The UK Government Resilience Framework /UK RF/, str. 34

[35] UK Resilience Forum (UKRF) zostało utworzone w celu wzmocnienia odporności Wielkiej Brytanii poprzez poprawę komunikacji i współpracy w zakresie ryzyka, gotowości na wypadek sytuacji kryzysowych, reagowania kryzysowego i odbudowy, https://www.gov.uk/government/publications/meeting-notes-for-uk-resilience-forum, dostęp 25.03.2023

[36] CNI – Krajowa Infrastruktura Krytyczna

[37] The UK Government Resilience Framework /UK RF/, str. 35

[38] The UK Government Resilience Framework /UK RF/, str. 38

[39] Resilience Academy to interaktywna platforma do nauki wideo, zaprojektowana specjalnie z myślą o oferowaniu nauki związanej z bezpieczeństwem i innymi obszarami ryzyka https://resilience-academy.org/en/course-catalogue, dostęp 25.03.2023

[40] The UK Government Resilience Framework /UK RF/, str. 45

[41] The UK Government Resilience Framework /UK RF/, str. 50

[42] The UK Government Resilience Framework /UK RF/, str. 52

[43] The UK Government Resilience Framework /UK RF/, str. 59

[44] The UK Government Resilience Framework /UK RF/, str. 60

[45] National Exercising Programme (NEP), The UK Government Resilience Framework /UK RF/, str. 62

[46] CCS, (jest częścią Sekretariatu Bezpieczeństwa Narodowego –  czyli odpowiednika naszego Koordynatora Służb Specjalnych) wspiera premiera i gabinet oraz kieruje szerszymi wysiłkami rządu w zakresie cywilnego planowania i reagowania na sytuacje kryzysowe, https://www.csap.cam.ac.uk/organisations/civil-contingencies-secretariat/, dostęp 25.03.2023

[47] Dyrektywa CER – dyrektywa o odporności podmiotów krytycznych, https://www.gov.pl/web/rcb/dyrektywa-cer–dyrektywa-o-odpornosci-podmiotow-krytycznych,