System obrony powszechnej – definicja, uwarunkowania i koncepcja funkcjonowania.

Grzegorz

Wstęp.

Podczas ostatniej konferencji Defence24 Days odbył się bardzo interesujący panel  pt. „Czy potrzebujemy powszechnej, obowiązkowej, służby państwowej?”, w którym brali udział politycy wicemarszałek Sejmu Krzysztof Bosak (Konfederacja), europoseł Michał Dworczyk (PiS), posłanka Joanna Kluzik-Rostkowska (KO) posłanka Paulina Matysiak (Razem), a także prezes Instytutu Sobieskiego Leszek Skiba. Podczas tego panelu uczestnicy poruszali problematykę wypełniania obowiązku obrony Ojczyzny poprzez obowiązkową, powszechną służbę państwową. Ponieważ temat ten łączy się moim zdaniem z pojęciem i funkcjonowaniem systemu obrony powszechnej i w ostatnim czasie opracowałem krótki materiał z tym związany, postanowiłem przybliżyć definicję i koncepcje systemu obrony powszechnej czytelnikom  portalu ObronaNarodowa.pl .

1. Definicja pojęcia system obrony powszechnej.

Punktem wyjścia dla systemu obrony powszechnej a jednocześnie zaangażowania w obronę państwa obywateli jest Konstytucja RP, która w art. 85 stanowi: „Obowiązkiem obywatela polskiego jest obrona Ojczyzny.”

Systemu obrony powszechnej został zdefiniowany w Strategii Bezpieczeństwa Narodowego w Filarze I, pkt 2 gdzie zawarto postulat: Budować system obrony powszechnej w pełni wykorzystujący potencjał instytucji państwowych i samorządowych, podmiotów systemu edukacji i szkolnictwa wyższego, społeczności lokalnych, podmiotów gospodarczych, organizacji pozarządowych oraz obywateli, który będzie stanowił kompleksową odporność państwa na zagrożenia niemilitarne i militarne[1].

 W związku z faktem, iż w ostatnim czasie eksperci dokonywali próby definiowania i opisaniu systemu obrony powszechnej, można próbować dokonać synergii w wyjaśnieniu clou tego systemu. Dr Grzegorz Kwaśniak definiuje system obrony powszechnej (dalej określany skrótem sop) jako wyodrębnioną funkcjonalnie część potencjału administracyjnego, społecznego, gospodarczego oraz militarnego państwa przeznaczoną i przygotowaną do zwalczania zagrożeń i kryzysów militarnych oraz zapewnienia zwycięstwa w wojnie[2]. Z kolei Prezes Defence24 Piotr Małecki wskazuje na kluczowe elementy kształtujące i modelujące  sop[3]:

• Powszechna edukacja obronna i edukacja dla bezpieczeństwa obywateli RP.
• Obrona Cywilna i ochrona ludności.
• Powszechne szkolenie wojskowe.
• Obronność w sferze gospodarczej – sektor prywatny i  państwowych zabezpiecza działania sił zbrojnych oraz sił układu pozamilitarnego a także utrzymuje podstawowe zdolności gospodarcze państwa niezbędnego do jego przetrwania podczas prowadzenia działań zbrojnych (w stanie wojny).

Do propozycji Prezesa Małeckiego dodałbym jeszcze:

• Odporności i ciągłości działania podmiotów infrastruktury krytycznej i administracji publicznej.
• Działania związane z aktywnym zaangażowaniem obywateli w kwestie obronne oraz ich psychologiczne przygotowanie[4].

Można krótko podsumować, w praktyce system obrony powszechnej to taki system w którym każdy obywatel, każda instytucja czy każda organizacja państwa wie co w razie kryzysu lub wojny ma robić i jakie ma zadania.

2. System obrony powszechnej a jego umocowanie prawne.

Niestety sop pomimo że jego budowa została tak dokładnie opisana w SBN z 2020 r. w praktyce  nie został nigdzie zdefiniowany prawnie – ani w Ustawie o Obronie Ojczyzny z 11 marca 2022 r., (która tak naprawdę powinna nazywać się ustawą o funkcjonowania, zasilaniu finansowym i osobowym i zabezpieczeniu materiałowym Sił Zbrojnych RP, przemysłu zbrojeniowego  i MON-u)- ani też w Ustawie o ochronie ludności i obronie cywilnej obowiązującej z dn. 5 grudnia 2024 r. Co prawda Ustawa 3O poprzez zapis art. 7 „Realizacja zadań z zakresu obronności państwa należy do wszystkich organów władzy i administracji rządowej oraz innych organów i instytucji państwowych, organów samorządu terytorialnego, przedsiębiorców, organizacji pozarządowych i innych podmiotów, a także do każdego obywatela, w zakresie określonym w ustawach” próbuje taki system utworzyć, ale jak wejdziemy w Rozporządzenie[5] Rady Ministrów z dnia 21 kwietnia 2022 r. w sprawie sposobu wykonywania zadań w ramach obowiązku obrony i realizację tej idei w postaci zapisów umiejscowionych w Planie Reagowania Obronnego, który przekłada się na  Plany Operacyjnego Funkcjonowania określonych instytucji i urzędów to zobaczymy, że problem w sytuacji zagrożenia może być z realizacją podstawowego zadania jakim  będzie realizacja Stałego Dyżuru, ponieważ zabraknie zabezpieczenia transmisji sygnałów do jego realizacji (czyli łączności).

Można zaryzykować twierdzenie, że poszczególne elementy sop są zaszyte w wielu aktach prawnych, niestety często te akty prawne „nie widzą się nawzajem” i działanie w ramach jednego aktu prawnego może zniwelować działania które wynikają z innego aktu prawnego – najlepszym przykładem może być część Krajowego Systemu- Ratowniczo Gaśniczy[6], gdzie w przypadku wprowadzenia mobilizacji, każdy z ratowników, który nie jest z PSP, a który ma przydział mobilizacyjny lub też potencjalnie podlega pod służbę wojskową może zostać zmobilizowany do Sił Zbrojnych RP. W tym miejscu należałoby odnieść się do doświadczeń historycznych oraz doświadczeń ukraińskich z prowadzonej wojny. W 1939 roku Polska posiadał w swoich zasobach 2,5 mln żołnierzy rezerwy. Była w stanie zmobilizować z tego 1 mln 300 tys. – dla pozostałych brak było po prostu środków walki. Z tych zasobów udało się od połowy marca 1939 r.  do końca sierpnia rozwinąć Wojsko Polskie z 270 tys. do prawie 1 mln żołnierzy. Można zadać sobie pytanie ile byłoby to obecnie. W Polsce te dane były do niedawna niejawne w przeciwieństwie np. do państw skandynawskich, dla których dane o rozwinięciu mobilizacyjnym są elementem odstraszania – ogólnie przyjmuje się, że SZRP mogłyby się rozwinąć 3-krotnie -czyli optymistycznie do 600 tys. żołnierzy. Ostatnio Szef sztabu Generalnego Wiesław Kukuła mówił, że w razie W Siły Zbrojne RP są w stanie rozwinąć się do 550 tys. żołnierzy[7].

Ustawa 3O daje systemowi wojskowemu teoretycznie dostęp do wszystkich zasobów osobowych zdolnych do służby wojskowej – niestety nie uwzględniając przy tym potrzeby funkcjonowania innych systemów oraz doświadczeń ukraińskich. W tym miejscu warto przybliżyć ukraińskie doświadczenie gdzie, np. zmobilizowano zaraz po wybuchu pełnoskalowego (2022) konfliktu zbrojnego kierowców ciężarówek dostawczych -m.in.  tych, którzy przywozili towary z za granicy. Następnie kierowcy ci zostali szybko zdemobilizowani, ponieważ łańcuch dostaw zaopatrzenia armii ukraińskiej oparty został o cywilne firmy transportowe przy wykorzystaniu ich taboru transportowego, zostały z tego łańcuch całkowicie wyeliminowane wojskowe ciężarówki, które stałby się łatwym celem dla Rosjan. Drugi przykład to rola służb miejskich i pracowników służ komunalnych, które odegrały dużą rolę podczas zabezpieczenia obrony Charkowa[8] o czym mówił w marcu 2024 r. podczas Kongresu Odporności Mer Charkowa.

Wnioski i podsumowanie.

            Moim zdaniem temat powszechnej i obowiązkowej służby państwowej jest ściśle związany z pojęciem i koncepcją systemu obrony powszechnej. Nawet w sytuacji w której prawnie sop nie został zdefiniowany to decydenci powinni mieć świadomość, że elementy tego systemu występują w poszczególnych aktach prawnych a kwestie udziału i zaangażowania obywateli w tych systemach to naczynia wzajemnie powiązane. Warto te kwestie poukładać, ponieważ jak wskazałem w przytoczonych przykładach  -o których była też mowa podczas przytaczanego panelu – brak tej świadomości może i bez wątpienia spowoduje zaburzenie działania całego  tego systemu-  nie uporządkowanego w sposób prawny a w konsekwencji w sposób funkcjonalny.

[1] Strategia Bezpieczeństwa narodowego 2020, pkt. 2.1 str. 15

[2] G. Kwaśniak, System obrony powszechnej RP, Nysa 2024;

[3] https://defence24.pl/polityka-obronna/system-bezpieczenstwa-czy-pospolite-ruszenie-budowa-bezpiecznej-polski

[4] O czym pisał gen. Leon Komornicki w: https://defence24.pl/sily-zbrojne/strategiczne-kryteria-systemu-obrony-powszechnej-polski-opinia

[5] https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20220000875/O/D20220875.pdf

[6] Potencjał jednostek OSP włączonych do ksrg, to ponad 120 tys. strażaków ratowników uprawnionych do udziału w działaniach ratowniczych oraz około 12 tys. samochodów ratowniczo-gaśniczych i specjalnych. – https://www.gov.pl/web/kgpsp/ksrg

[7] https://wiadomosci.wp.pl/podano-liczbe-zolnierzy-ktorzy-beda-zmobilizowani-na-wypadek-wojny-7132096206040000a

[8] https://infosecurity24.pl/bezpieczenstwo-wewnetrzne/ukraina-nie-byla-gotowa-na-rosyjska-agresje